Երբ բառի վերջից վանկ կամ վանկեր են ավելանում, որոշ ձայնավորներ և երկհնչյուններ փոփոխության են ենթարկվում: Օրինակ՝ վեճ-վիճաբանություն, սուր-սրել, գույն-գունավոր:
Նկատելի է, որ վեճ բառի ե-ն դարձել է ի, սուր բառի ու-ն՝ ը, իսկ ույ երկհնչյունը՝ ու: Այս երևույթը կոչվում է հնչյունափոխություն:
Առաջադրանքներ՝
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններենտեղիունեցել.
Օրինակ՝ ջուր-ջրծաղիկ (ու-ն գաղտնավանկի ը)
ծաղիկ-ծաղկաման (ի-ն սղվել է)
համբույր-համբուրել (ույ-ու)
հին-հնամենի, բազուկ-բազկաթոռ, պատիժ-պատժել, ողջույն-ողջունել, աշխույժ-աշխուժություն, մատյան-մատենագիր, պարտեզ-պարտիզան, գլուխ-գլխավոր, էշ-իշամեղու:
2. Տրված բառերի վերջից բաղադրիչներ ավելացնելով՝ բառեր կազմիր այնպես, որտեղի ունենա հնչյունափոխություն:
ա) բուրդ-բրդյա, սիրտ-սրտատրոփ, կույր-կուրանալ, ճահիճ-ճահճուտ, ալյուր-ալրաղաց, կեզ-կիզիչ, ատամնաբույժ-ատամնաբուժարան։
բ) վիշտ-վշտալից, թույլ-թուլակազմ, ծնունդ-ծննդյան, հաշիվ-հաշվեհարդար, արթուն-արթնանալ, հույն-Հունաստան, տույժ-տուժել։
3.Վերականգնիր տրված բառերի անհնչյունափոխ ձևերը՝
Ձնծաղիկ-ձյուն, թխահեր-թուխ, սառցահատ-սառույց, երգչախումբ-երգիչ, կիսել-կես, ըմպանակ-ումպ, մեղվապահ-մեղու, հունական-հույն, կղզյակ-կղզի:
4.Դո՛ւրս գրիր այն բառերը, որոնցում կան հնչյունափոխված արմատներ. վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը։
Գրադարան, մայրուղի, կատվազգի, զարդանախշ, գլխապտույտ, խնձորենի, լեզվաոճական, երկաթապատ, շինարարական, լուսանկար, գյուղամեջ, մայթեզր, կուտակել, բառիմաստ, ջրապտույտ, տուֆակերտ, սրբապատկեր, ուղղաձիգ։
Գրադարան-գիր, կատվազգի-կատու, գլխապտույտ-գլուխ, լեզվաոճական-լեզու, շինարարական-շեն, լուսանկար-լույս, կուտակել-կույտ, ջրապտույտ-ջուր, սրբապատկեր-սուրբ, ուղղաձիգ-ուղիղ։
Է(Ե) ՁԱՅՆԱՎՈՐԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Հովհաննես-Հովհաննիսյան (ե-ի)
անեծք-անիծել (ե-ի)
դեմ-դիմանկար (ե-ի)
վրեժ-վրիժառու (ե-ի)
վեպ-վիպասան (ե-ի)
2. Տրված բաղադրիչները միացնելով բառեր կազմիր, ուշադրություն դարձրու հնչյունափոխությանը: Օրինակ՝կես+ա+դեմ-կիսադեմ
Ծաղիկ+ա+ձոր-Ծաղկաձոր
շեկ+ա+հեր-շիկահեր
վեմ+ա+փոր-վիմափոր
մեգ+ա+պատ-միգապատ
գես+աստղ-գիսաստղ
սեր+առատ-սիրառատ
հանդես+ություն-հանդիսություն
պատվեր+ա+տու-պատվիրատու
բնագետ+ություն-բնագիտություն
հրավեր+ա+տոմս-հրավիրատոմս
3. Վեճ, նվեր, տեր, մեջ, գիր արմատներից 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն:
Վիճաբանություն, վիճահարույց, նվիրատու, նվիրական, տիրակալ, տիրանալ, միջօրեական, միջանկյալ, գրագետ, գրականություն։
4. Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
Գեր (անալ), կես (ատ), հայրենասեր (ություն), մեգ (ապատ), էշ (ատեր), պարտեզ (պան), զեն (ակիր), հրավեր (ատոմս), էշ (այծյամ), գրագետ (ություն), տեր (անալ), վեպ (ագիր):
Գիրանալ, կիսատ, հայրենասիրությւոն, միգապատ, իշատեր, պարտիզպան, զինակիր, հրավիրատոմս, իշայծյամ, գրագիտություն, տիրանալ, վիպագիր։
5. Գտիր հետևյալ բառերի հնչյունափոխված մասը և վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը՝
դիզել-դեզ, կիսամուշտակ-կես, վիպական-վեպ, իջևանել-էջ, պատվիրել-պատվիրել, սիրալիր-սեր, իջվածք-էջ, տիրական-տեր, սիզավետ-սեզ, զինել-զեն:
Ի ՁԱՅՆԱՎՈՐԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
1. Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Սարգիս-Սարգսյան (ի-ն գաղտնավանկի ը)
միրգ-մրգատու (ի-ն գաղտնավանկի ը)
ջիղ-ջղային (ի-ն սղվել է)
կաղին-կաղնի (ի-ն սղվել է)
որդի-որդյակ (ի-յա)
կռիվ-կռվել (ի-ն գաղտնավանկի ը)
խիղճ-խղճալ (ի-ն գաղտնավանկի ը)
կծիկ-կծկել (ի-ն սղվել)
մահիճ-մահճակալ (ի-ն սղվել)
կոշիկ-կոշկեղեն (ի-ն սղվել)
նկարիչ-նկարչություն (ի-ն սղվել)
կղզի-կղզյակ (ի-յա)
2. Տրված բառերը տեղադրիր տրված շարքերում՝
ի-ն սղվել է (չի արտասանվում)-վարչություն, վերջնական, դեղնավուն, գեղեցկանալ, փոթորկալի, մրրկածուփ, վրձնահարված, նկարչական
ի-ն դարձել է ը, որը չի գրվում-Մկրտչյան, նարնջագույն, բժշկական, սկզբնակետ, կնքել, սրտամորմոք, կարմրավուն
Մկրտչյան, նարնջագույն, վարչություն, վերջնական, դեղնավուն, գեղեցկանալ, փոթորկալի, մրրկածուփ, բժշկական, սկզբնակետ, կնքել, վրձնահարված, նկարչական, սրտամորմոք, կարմրավուն:
3. Բառերը տեղադրիր համապատասխան շարքերում՝
որդյակ, քաղաքացիություն, տարեվերջ, աղավնյակ, ուղենիշ, գերություն, գերեվարել, հոգեբան, ոսկեթել, ոսկերիզ, փոշոտ, բարություն, բարեպաշտ, ուղեգորգ, թշնամանալ, փոշեծածկ, կենդանություն, կղզիանալ, այգեպան, տարեդարձ, որդեգրել:
Բառավերջի ի-ն
ա) Դարձել է ե- տարեվերջ, ուղենիշ, գերություն, գերեվարել, հոգեբան, ոսկեթել, ոսկերիզ, բարեպաշտ, ուղեգորգ, փոշեծածկ, այգեպան, տարեդարձ, որդեգրել։
բ) Ընկել է- աղավնյակ, փոշոտ, բարություն, կենդանություն, թշնամանալ
գ) դարձել է յ-որդյակ,
դ) պահպանվել է- քաղաքացիություն, կղզիանալ
4. Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
Թիվ (նշան)-թվանշան, գին(ցուցակ)-գնացուցակ, ուղի(գիր)-ուղեգիր, միս(գործ)-մսագործ, գարի(հաց)-գարեհաց,, ծաղիկ(թերթ)-ծաղկաթերթ, դեղին(մորթ)-դեղնամորթ, խնդիր(գիրք)-խնդրագիրք, սիրտ(ցավ)-սրտացավ, բարի(կամ)-բարեկամ, այգի(պան)-այգեպան, հոգի(ակ)-հոգյակ, երկիր(բան)-երկրաբան:
ՈՒ ՁԱՅՆԱՎՈՐԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
մուր-մրոտ (ու-ն գաղնատավանկի ը)
մեղու-մեղվաբույծ (ու-ն սղվել է)
նուռ-նռնենի (ու-ն գաղնատավանկի ը)
առու-առվակ (ու-ն սղվել է)
աղմուկ-աղմկել (ու-ն գաղնատավանկի ը)
սուր-սրամարտ (ու-ն գաղնատավանկի ը)
ծուխ-ծխախոտ (ու-ն գաղնատավանկի ը)
ածուխ-ածխահանք (ու-ն սղվել է)
մասուր-մասրենի (ու-ն գաղնատավանկի ը)
բլուր-բլրակ (ու-ն գաղնատավանկի ը)
թթու-թթվաշ (ու-ն սղվել է)
ապուշ-ապշել (ու-ն սղվել է)
2. Տրված բառերից յուրաքանչյուրով 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունիփոփոխություն՝
լուռ-լռակյաց, լռություն,
սուտ-ստել, ստաբանություն
ջուր-ջրառատ, ջրհեղեղ
հուր-հրեղեն, հրաբուխ
մութ-մթություն, մթագին
ձուկ-ձնկորս, ձկնաբուծարան
տուն-տնային, տնական
սուրբ-սրբանալ, սրբագին
3. Հետևյալ բառակապակցությունների դիմաց համապատասխան բառեր գրիր: Օրինակ՝հրդեհ հանգցնող-հրշեջ
Lուր բերող-լրաբեր, սուտ խոսող-ստախոս, ձուկ որսացող-ձկնորս, տունը պահող-տնապան, ծուխը տնից հեռացնող-ծխնելույց, ջուր կրող-ջրակիր, հաճախ լուռ մնացող-լռակյաց, թթի ծառ-թթենի, լեզվի մասնագետ-լեզվաբան, ձվի ձև ունեցող-ձվաձև:
4. Վերականգնիր հետևյալ բառերի առաջին բաղադրիչի անհնչյունափոխ ձևը: Օրինակ՝ծաղկաբույլ-ծաղիկ:
Մտամոլոր-միտ, վիրաբույժ-վեր, զինագործ-զեն, ըմպանակ-ումպ, գրադարակ-գիր, երկնասույզ-երկինք, լծկան-լույծ, սրընթաց-սուր, կիսալուսին-կես, մրրկահույզ-մրրիկ, բուսաբան-բույս:
5. Շարքերից ընտրիր իմաստով մոտ բառերը՝
ա) ջրել, մթնել, գլխավորել, ամրանալ, խորհրդածել, ապշել
բ) զարմանալ, մտորել, խավարել, պնդանալ, ոռոգել, առաջնորդել
ջրել-ոռոգել, մթնել-խավարել, գլխավորել-առաջնորդել, ամրանալ-պնդանալ, խորհրդածել-մտորել, ապշել-զարմանալ
6. Որոշիր թե ինչ հնչյունափոխության է ենթարկվել ու ձայնավորը հետևյալ բառերում, գրիր տրված օրինակի պես՝Օրինակ՝ցրտահար-ցուրտ (ու-ը)
գլխային-գլուխ (ու-ը), գարնանային-գարուն (ու-ն ընկել է ), լեզվակ, ձվակեր-ձու (ու-ը), գնդաձև-գունդ (ու-ը), շնչավոր-շունչ (ու-ը), նռնենի-նուռ (ու-ը), խորհրդավոր-խորհուրդ (ու-ն ընկել է ), շրթնային-շուրթ (ու-ը), բրդատու-բուրդ (ու-ը), նրբագեղմ-նուրբ (ու-ը), ամրացնել-ամուր (ու-ն ընկել է ), թթվել-թթու (ու-ն ընկել է ), առվահան-առու (ու-ն ընկել է ), կատվախաղ-կատու, լծկան-լույծ (ու-ը), ձկներ-ձուկ (ու-ը):
7. Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
կուրծք(վանդակ)-կրծքավանդակ, ջուր(աման)-ջրաման, շուրջ(գիծ)-ջրագիծ, միս(գործ)-մսագործ, ուրու(ական)-ուրվական, տունկ(արան)-տնկարան, մածուն(աման)-մածնաման, չու(ցուցակ)-չվացուցակ, սնունդ(մթերք)-սննդամթերք:
ԳԱՂՏՆԱՎԱՆԿԻ Ը ՁԱՅՆԱՎՈՐԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել՝
մեղր-Մեղրաձոր (ը-ն սղվել է)
մանր-մանրամասն (ը-ն սղվել է)
համր-համրություն (ը-ն սղվել է)
խառն-խառնիխուռն (ը-ն սղվել է)
ազդր-ազդրամիս (ը-ն սղվել է)
թանձր-թանձրանալ (ը-ն սղվել է)
2. Տրված բառերից յուրաքանչյուրով 1-2 բառ կազմիր այնպես, որտեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն՝
աստղ-աստղագետ, աստղաբույլ,
կարծր-կարծրատիպ, կարծրադատ
փոքր-փոքրամարմին, փոքրանալ
կայսր-կայսերուհի, կայսրություն
քաղցր-քաղցրակեր, քաղրցավենիք
ՅԱ, ՈՒՅ ԵՐԿՀՆՉՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել՝
հավիտյան-հավիտենական (յա-ե)
սենյակ-սենեկազգեստ (յա-ե)
առօրյա-առօրեական (յա-ե)
հնամյա-հնամենի (յա-ե)
պատանյա-պատանեկիկ (յա-ե)
2. Տրված մասերը միացնելով բառեր կազմիր:
վայրկյան+ցույց-վայրկենացույց
կատարյալ+ություն-կատարելություն
մատյան+գիր-մատենագիր
առաքյալ+ական-առաքելական
հեծյալ+զոր-հեծելազոր
ատյան+կալ-ատենակալ
3. Հետևյալ բառերից 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ ույ երկհնչյունը փոխվի ու-ի՝
Զրույց-զրուցարան, զրուցել, ցույց-ցուցարար, ցուցիչ, գույն-գունավորել, գունապնակ, հույս-հուսահատ, հուսախաբ, հրապույր-հրապուրիչ, հրապուրել, լույս-լուսավորել, լուսաստղ, բույր-բուրավետ, բուրաստան:
4.Գտիր հետևյալ բառերի հնչյունափոխված մասը և վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը՝
լուսավոր-լույս, բուրաստան-բույր, բուսական-բույս, մատուցել-մատույց, զգուշություն-զգույշ, հուսալից-հույս, թունավոր-թույն, գունեղ-գույն, կապտություն-կապույտ, սառցարան-սառույց, համբուրել-համբույր, ողջունել-ողջույն, կուտակել-կույտ, կառուցում-կառույց, զեկուցում-զեկույցն, անասնաբուծություն-անասնաբույծ
5.Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
կառույց(պատել)-կառուցապատել, բույս(բան)-բուսաբան, հույս(տու)-հուսատու, լույս(բեր)-լուսաբեր, զեկույց(գիր)-զեկուցագիր, հրապույր(իչ)-հրապուրիչ, գույն(վառ)-գունավառ, սառույց(պատ)-սառցապատ
Կարինա Արմենակյան 